Interviews

De Tijd, 15-02-05
Katrien Bruyland

De schreeuw van de Kievit

Het dondert achter Antwerpen-Centraal. De projectontwikkelaar Robelco liet een bekroond project voor de hertekening van de buurt omturnen tot iets wat geen uitstaans heeft met het origineel. De buurt reageert ziedend. Op het Antwerpse stadsbestuur, dat door de knieën ging voor de eisen van opdrachtgever en telecombedrijf Alcatel. Op Alcatel, dat ermee dreigt ons land te verlaten als het protest aanhoudt. En op Robelco, dat beton stort dat het een lieve lust is.

'Ik ben hier om mijn ervaringen te delen. Om u te steunen. En uit idealisme.' Winy Maas is mede-oprichter van het Rotterdamse architectenbureau MVRDV. Gisteren kwam hij op uitnodiging van het Antwerpse bewonerscollectief StRaten-Generaal in deSingel uitleggen waarom hij niet wil geassocieerd worden met wat hij schertsend 'de swastika van het Kievitplein' noemt.

In 1998 schreef de NMBS een stedenbouwkundige wedstrijd uit rond het ontwerp van een masterplan voor de Kievitwijk. Met de komst van het HST-station in Antwerpen-Centraal plande de NMBS een hertekening van de stationsbuurt. Voor de wijk in de hoek achter het station en de zoo was het de gelegenheid bij uitstek om de verloedering en het afgebrande Switelhotel van zich af te schudden. 'Uit de plannen van vijf topbureaus kozen we dat van MVRDV', vertelt Evert Lagrou, socioloog-stedenbouwkundige en lid van het inmiddels opgedoekte team dat instond voor de kwaliteitsbewaking van het Kievitproject.

'We waren verliefd op het voorstel van Maas', vervolgt Lagrou. 'Het was architecturaal en stedenbouwkundig een schitterend project dat de buurt zou laten komaf maken met het 'Abou Jahjah-effect' van gettovorming. Het was een project met open ruimte dat joden, Arabieren en Antwerpenaars onderling in contact zou brengen en het sociale weefsel van de stad kon versterken. En uitgerekend een Nederlander begreep hoe belangrijk de zoo is voor Antwerpenaren. Hij voorzag een promenade die de buurt verbond met de dierentuin. Het was een flexibel plan met een mix van kantoren, wonen en publieke functies. Het Falconplein en het Koningsplein waren net 'uitgekuist' van de Russische en Albanese maffia. Het was niet het moment om in de buurt van het station een gesloten kantoorwijk neer te poten die de buurt doods zou maken na de kantooruren. Toen ik schepen Van Campenhout op een receptie zei dat ik toch wel opmerkingen had bij het project, vroeg hij mij vanwaar ik afkomstig was. 'Grimbergen', zei ik. 'Dan is het gesprek bij deze afgelopen', besloot de schepen.'

Enthousiast

De kroniek van het Kievitplein-project werd allesbehalve een staaltje van goed bestuur. De Ploeg, de verenigde buurtcomités van de Kievitwijk, voelt zich in de steek gelaten door het stadsbestuur. Eind vorige week waren Manu Claeys en Anne Provoost, beiden lid van De Ploeg, druk bezig met de voorbereiding van het Kievitpleindebat. 'We waren enthousiast over de invulling van het masterplan. Het zou de basis worden voor de verdere projectontwikkeling in de Kievitwijk. Het stadsbestuur had een recht van voorkoop op de grond van het Kievitplein. Maar om een of andere reden hebben ze dat recht niet uitgeoefend. En spijtig genoeg was het masterplan voor het Kievitproject niet bindend', vertellen ze.

De projectontwikkelaar Robelco liet de gouden kans niet liggen en kocht de grond. In december 2001 hadden ze zicht op een concrete bestemming van het terrein toen Alcatel bekendmaakte het Antwerpse Zuid te verlaten. 'Ze hadden vier opties, waaronder Antwerpen Nieuw Zuid, de wijk aan het nieuwe justitiepaleis, Antwerpen linkeroever, het Kievitplein en Mechelen', vervolgt Claeys. 'Er ontstond een opbod tussen Antwerpen en Mechelen. Het Antwerpse stadsbestuur wou Alcatel hier koste wat het kost houden. Het project zoals het nu uitgevoerd wordt, staat haaks op het masterplan dat de wedstrijd won. We spreken over 70 procent kantoorruimte, 23 procent hotelkamers en 7 procent woningen. Er zullen zelfs geen kinderen wonen op het voormalige Kievitplein. Alle woningen zijn eenkamerflats.'

Winy Maas is na al die tijd nog niet bekomen van de shock. 'Alle diversiteit is uit de architectuur verdwenen', zegt Maas over de vier aaneengesloten kantoorgebouwen. 'Er is geen openbare ruimte, alles loopt dood op gebouwen, hekkens en elektronische deuren. Dit doet denken aan die sombere sciencefiction-films waarbij iedereen in de gaten wordt gehouden met camera's. De doorgang naar de zoo is verdwenen. Met dit plan wordt de wijk letterlijk en figuurlijk donker.'

In februari 2004 kreeg Robelco een bouwvergunning voor het Kievitproject. In april begonnen de graafwerken. 'Al die tijd zijn we niet gestopt met protesteren', vervolgt Manu Claeys. 'Ons probleem was dat het sociale weefsel in deze buurt niet hecht is. Hier woont een groot deel van de joodse gemeenschap naast Marokkaanse en Poolse migranten en autochtonen. Om ons te verenigen zijn we versterking gaan zoeken bij StRaten-Generaal en in de omliggende wijken. Daar beseften ze dat als de Kievitwijk op een niet-kwalitatieve manier wordt uitgebouwd dat ook gevolgen voor hun buurt zou hebben.'

Draak

Volgens De Ploeg is het huidige Kievitproject een stedenbouwkundige draak waarvoor het Vlaams Gewest zelfs het stedenbouwkundige kader op maat maakte. 'Het openbaar onderzoek leverde 288 bezwaarschriften op. Ze werden allemaal verticaal geklasseerd. Alle stedelijke adviesorganen brachten een negatief advies uit. Allemaal genegeerd. We hebben even een klacht voor laster en eerroof overwogen toen minister Van Mechelen vorige week zei dat hij van geen tegenstand tegen het project wist. Het protest kwam uit alle hoeken en het was oorverdovend.'

De Ploeg stuurde eind oktober vorig jaar nog een nota van dertig pagina's naar het stadsbestuur, Robelco en Alcatel. De overheid reageerde niet. De aannemer begon te bouwen op de afgewerkte parkeergarage. 'Wanneer we gemeenteraadsleden aanspraken, bleek dat die niet echt wisten wat de inhoud was van de bouwvergunning waaronder ze hun handtekening hadden gezet', constateert Manu Claeys. 'En ik begrijp ook waarom. Jaarlijks krijgen ze 18.000 pagina's dossiers te slikken. Ze kijken naar de schepen en zetten hun handtekening als die ja knikt. Met onze samenvatting van twee A4-tjes hebben we heel wat ogen geopend.'

Inspraak

Op 29 november 2004 viel bij Robelco een dagvaarding in de bus. Met de groeten van de Kievitwijk. 'Had de overheid alle kansen gegrepen die wij ze gegeven hebben, waren die juridische stappen niet nodig geweest', betoogt De Ploeg. Donderdag beslist de rechter of hij de werken laat stilleggen. Via de pers dreigde Alcatel ermee de wijk te nemen als de werken nog meer vertraging oplopen. De buurt reageerde geschokt.

'Opeens heet het dat ons protest enkel te maken heeft met 'not in my backyard'. Dat heeft er niets mee te maken. Er mogen gerust kantoren worden ingeplant. Maar waarom kan dat niet op een manier die getuigt van een goed grootstedelijk beleid?', betoogt Manu Claeys. 'Belgische politici trekken altijd op studiereis naar Barcelona en komen dan terug met grote stedenbouwkundige plannen. Als ze zelf moeten beginnen, zijn ze Barcelona vergeten. Zo'n projecten slagen slechts als ze worden gedragen door de bevolking. Onze politici hebben op hun studiereis wel de stenen gezien maar begrijpen niet hoeveel overleg dergelijke projecten vragen. Hier regelen ze alles nog steeds 'en petit comité'. Achteraf wordt schijnoverleg gepleegd. Adviesorganen, die nota bene door de overheid zijn opgericht, mogen zich dan buigen over de kwaliteit van het project. Kritiek die raakt aan de essentie van het project wordt geëlimineerd. En dan die info-avonden. De hele batterij komt het project dan aan de buurtbewoners verkopen. Achteraf krijg je een mooi persmapje en mag je naar huis. Dat noemen wij geen inspraak. Je kan geen kant op als je je niet wil wenden tot de enige oppositie in deze stad. Dit leidt tot antipolitiek, verzuring. Waarom maakt het stadsbestuur geen gebruik van de dossierkennis uit de buurt? De know how en de motivatie om van het Kievitplein een goed project te maken, is nergens zo groot als hier.'

Een kerngroep van 27 mensen blijft betrokken bij elke stap die De Ploeg zet. 'Voor je het weet ben je je aan het professionaliseren', vertelt Anne Provoost. 'In het begin vonden we dit project zo belangrijk dat we er wel enkele weken vrijaf voor namen. Intussen zijn we er vijf maanden mee bezig en begint het te wegen. Elke week zeggen we dat het de laatste is. Maar dit project is zo'n flagrant voorbeeld van hoe het kan misgaan dat we er ruchtbaarheid moeten aan geven. Misschien kunnen we een cultuurverandering forceren. Want dit project is maar een begin. Zone B, C en D volgen nog.'